کد مطلب:212667 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:130
کتبی از جابر که چاپهای معروف یا نسخه های خطی آنها موجود است
مشهورترین كتب جابر، به چهار قسمت زیر تقسیم می شود:
1 - كتبی كه ابن ندیم آنها را ذكر كرده، و آنهایی كه چاپ های معروف یا نسخه خطی آن ها محفوظ است.
2 - كتب معروف او در اروپا كه هنوز در عالم عربی شهرتی ندارد.
4 - كتبی كه فقط عنوان آنها معروف است.
كتبی كه مؤلف «الفهرست» ذكر كرده و آن هایی كه چاپ های معروف یا نسخه های خطی آن ها موجود است، به شرح زیر می باشد:
1 - كتاب «اسطقس الاس الاول» با چاپ سربی در هندوستان سال 1891 م. طبع شده.2 - كتاب «اسطقس الاس الثانی» با چاپ سربی در هندوستان سال 1891 م. جزء دوم آن فقط طبع شده است.
3 - كتاب «اسطقس الاس الثالث» با چاپ سربی در هندوستان سال 1891 م. طبع شده و جزء سوم این كتاب نزد مؤلف «الفهرست» به كتاب «الاسطقس» معروف بوده.
4 - كتاب «تفسیر الاسطقس». این كتاب به كتاب های سه گانه قبل اضافه می شود، و
[ صفحه 117]
مؤلف «الفهرست» آن را در كتاب خود ذكره نكرده است. [1] .
5 - كتاب «الواحد الاول» كه نسخه ای از آن در شعبه عربی كتابخانه ملی پاریس در كلكسیون 2606 موجود است؛ و این كتاب شاید همان باشد كه مؤلف «الفهرست» آن را به اسم كتاب «الواحد الكبیر» ذكر كرده.
6 - كتاب «الواحد الثانی» كه نسخه ای از آن در كتابخانه ملی پاریس در كلكسیون 2606 موجود می باشد. و این كتاب شاید همان باشد كه نزد ابن ندیم به اسم كتاب «الواحد الصغیر» معروف بوده.
7 - كتاب «الركن» كه شاید همان كتاب «الاركان» باشد. قسمت هایی از این كتاب در قسمت هفتم كتاب «رتبة الحاكم» مجریطی [2] وراد شده؛ و هلمیارد مدعی است كه نسبت این كتاب به مجریطی اشتباه است. جابر خودش، از كتابی به نام «الاركان الاربعه»، در كتاب «نارالحجر» یاد می كند.
8 - كتاب «البیان» كه در هندوستان سال 1891 م. با چاپ سربی طبع شده.
9 - كتاب «النور» كه در هندوستان سال 1981 م. با چاپ سربی طبع شده.
10 - كتاب «الزیبق». برتلو فرانسوی دو كتاب را طبع كرده یكی به نام كتاب «زیبق شرقی» و دیگری به نام «زیبق غربی» كه آن دو را از كلكسیون 440 شعبه عربی كتابخانه لیون به دست آورده. و دو نسخه از آن در كتابخانه ملی پاریس در كلكسیون 2606 وجود دارد.
11 - كتاب «الشعر» كه یك نسخه آن در بریتیش میوزیوم (موزه بزرگ لندن)، و در كلكسیون 7722 نمره ه، وجود دارد.
12 - كتاب «التبویب» كه یك نسخه آن در كتابخانه ملی پاریس در كلكسیون 2606
[ صفحه 118]
وجود دارد. و طغرائی [3] آن را اسم برده است. رجوع شود به كلكسیون 8229، بریتیش میوزیوم.
13 - كتاب «الدرة المكنونة» كه در بریتیش میوزیوم، نسخه خطی آن به این عنوان در ضمن مؤلفات جابر بن حیان، در كلكسیون 7722، وجود دارد.
14 و 15 - كتاب «الشمس» و كتاب «القمر»، یعنی كتب طلا و كتاب نقره كه شاید مختصر كتاب «الاحجار السبعه» باشد. جلدقی در «نهایة الطلب» آن را اسم برده. و یك نسخه آن در كتابخانه ملی پاریس در كلكسیون 2606 وجود دارد. [4] .
16 - كتاب «التراكیب» كه یك نسخه آن در كتابخانه ملی پاریس در كلكسیون 2606 محفوظ می باشد. و شاید همان باشد كه در «الفهرست» به نام «التركیب» ذكر شده.
17 - كتاب «الحیوان». جلدقی كتابی به نام «حیاة الحیوان» به نام جابر ذكر می نماید.
18 - كتاب «الاسرار» كه شاید همان كتاب «سر الاسرار» باشد كه یك نسخه آن در بریتیش میوزیوم در كلكسیون 23418 نمره 14، وجود دارد.
19 - كتاب «الارض» [5] جابر كتابی به نام «الارض الاحجار» دارد كه برتلو آن را از كلسیون لیدن نمره 440 به دست آورده و چاپ كرده، و یك نسخه آن در كتاب خانه ملی پاریس در كلكسیون 2606 وجود دارد.
20 - كتاب «التركیب الثانی» كه یك نسخه آن دركتاب خانه ملی پاریس در كلكسیون 2606 وجود دارد.
[ صفحه 119]
21 - كتاب «الخواص» كه یك نسخه از آن در بریتیش میوزیوم نمره 4041 - در كلكسیون نمره 23419 - محفوظ است.
22 - كتاب «التذكیر» كه به انگلیسی نیز ترجمه شده است.
23 - كتاب «الاستتمام» كه طغرایی بعضی از قسمت های كوچك آن را ذكر می نماید، (بریتیش میوزیوم، نمره 8229). جلدقی نیز در «نهایة الطلب» آن را ذكر می كند.
24 - كتاب «الاحجار» كه در سال 1891 م. در هند با چاپ سربی طبع شده.
25 - كتاب «الروضة»، جلدقی در جزء دوم كتاب خود (نهایة الطلب) آن را ذكر كرده.
26 - كتاب «المنافع» كه در كتابخانه برلین، خطی، نمره 4199، به اسم كتاب «منافع الاحجار» محفوظ می باشد.
27 - كتاب «الایضاح» كه در سال 1891 م. در هند با چاپ سربی طبع شده.
28 - كتاب «مصححات سقراط» كه یك نسخه آن در كتاب خانه «بودلی» موجود است.
29 - كتاب «مصححات افلاطون» كه یك نسخه آن در اسلامبول، كتابخانه راغب پاشا، كلكسیون 96، نمره 40، محفوظ است. [6] .
30 - كتاب «الضمیر». یك نسخه آن در كتابخانه ملی پاریس كلكسیون 2606 محفوظ، و جلدقی در جزء سوم كتابش، آن را به اسم كتاب «الضمیر فی الخواص الاكسیر» ذكر كرده.
31 - كتاب «الموازین». برتلو آن را از نسخه لیدن كلكسیون 440 به دست آورده و چاپ كرده.
32 - كتاب «الملك». ابن ندیم نقل می كند: جابر گفته كه كتابی به اسم كتاب «الملك» تألیف كرده [7] و هر گاه این مطلب صحیح باشد، دلالت می كند كه كتاب مذكور از چند كتاب تشكیل یافته، و همه در تحت یك عنوان درآمده. چیزی كه این گمان را تقویت
[ صفحه 120]
می كند آن است كه برتلو كتاب الملك را از نسخه لیدن نمره 440 در كلكسیون عربی یافته و آن را طبع كرده، در صورتی كه نسخه دیگری كه با نسخه چاپ برتلو اختلاف دارد در كتابخانه ملی پاریس به نمره 2605 محفوظ است. و این هر دو با نسخه ای كه در هند در سال 1891 م. با چاپ سربی طبع گردیده، اختلاف دارد. [8] .
33 - كتاب «الریاض» كه یك نسخه آن در كتابخانه «بودلی» به نمره 70 و نسخه دیگر در بریتیش میوزیوم در كلكسیون 722 - نمره 5 - محفوظ است. [9] .
34 - كتاب «الرحمة» كه در كیمیا نوشته شده و در آن فصلی است از چگونگی تبدیل فلزات به طلا، و طرز تهیه اسید سولفوریك، اسید نیتریك، تیزاب سلطانی، كربنات سرب، و جوهر سركه. برتلو این كتاب را از كتابخانه لیدن به دست آورده، و چاپ كرده است. بعضی كتاب الرحمه چاپ شده را، تألیف ابی عبدالله محمد بن یحیی، دانسته اند. اما جابر، در مقاله بیستم كتاب «الخواص الكبیر»، به این كتاب، به عنوان كتابی نوشته خود، اشاره كرده است. [10] .
35 - كتاب «السبعه». صاحب تاریخ الفكرالعربی گفته: كتاب «السبعین» جابر در موزه انگلستان موجود است. [11] .
36 - كتاب «خمسة عشر» یك نسخه آن در كتابخانه دانشگاه «ترینیتی» آكسفورد موجود است.
37 - كتاب «الوجیه». در تاریخ الفكرالعربی است كه یك نسخه از آن در موزه انگلستان موجود، و به لاتین ترجمه شده، و چند مرتبه به چاپ رسیده است. [12] .
38 - كتاب «شرح المجسطی». این كتاب به لاتین ترجمه شده و یك نسخه از آن در كتابخانه دانشگاه «كوریس كرستی» در آكسفورد محفوظ است و نسخه دیگر آن در كتابخانه بودلی، و نسخه سوم در كتابخانه دانشگاه كمبریج موجود است.
39 - كتاب «ارض الاحجار». این كتاب را برتلو چاپ كرده و یك نسخه از آن در كتابخانه ملی پاریس موجود است. [13] .
[ صفحه 121]
40 - كتاب «الحدود» كه یك نسخه آن در كتابخانه قاهره موجود است.
41 - كتاب «كشف الاسرار و هتك الاستار» كه یك نسخه از آن در موزه انگلستان و نسخه دیگر در كتابخانه قاهره موجود است. این كتاب به انگلیسی ترجمه و چاپ شده.
42 - كتاب «اكسیر الذهب» [14] كه یك نسخه از آن در كتابخانه ملی پاریس محفوظ است و به زبان انگلیسی نیز ترجمه شده است.
43 - كتاب «المقابلة و المماثله» كه در كتابخانه برلین موجود است.
44 - كتاب «الرحمة الصغیر». برتلو این كتاب را چاپ كرده و یك نسخه آن در كتابخانه ملی پاریس موجود است. و نیز در سال 1891 م. در هند با چاپ سربی به طبع رسید.
45 - كتاب «التجمیع». برتلو این كتاب را از كتابخانه لیون به دست آورد و چاپ كرد.
46 - كتاب «التجرید» كه به سال 1891 م. در هندوستان چاپ شد. [15] .
47 - كتاب «السهل» كه یك نسخه از آن در موزه انگلستان موجود است.
48 - كتاب «الصافی» كه یك نسخه آن در موزه انگلستان محفوظ است.
49 - كتاب «الاصول» كه به لاتین ترجمه شده، و یك نسخه آن در موزه بریتانیا موجود است.
جابر، در بسیاری از نوشته هایش به این كتاب بارها اشاره كرده و گفته است: «به خدا سوگند كه این كتاب از كتاب های بسیار نفیس است». [16] .
50 - كتاب «العفو». طغرایی این كتاب را ذكر كرده است؛ و یك نسخه از آن در موزه انگلستان موجود است. [17] .
51 - كتاب «العوالم». یك نسخه از آن در كتابخانه ملی پاریس محفوظ است.
52 و 53 و 54 و 55 - كتاب «الذهب» و كتاب «النحاس» و كتاب «الحدید» و كتاب «الاسرب». این چهار كتاب نسخه اش در كتابخانه ملی پاریس موجود است.
56 و 57 و 58 - كتاب «ایجاز» و كتاب «الحروف» و كتاب «الكبیر». یك نسخه از این سه كتاب در كتابخانه ملی پاریس موجود است.
[ صفحه 122]
59 - كتاب «نارالحجر» كه یك نسخه از آن در كتابخانه ملی پاریس موجود است، و برتلو این كتاب را از كتابخانه لیون به دست آورده و چاپ كرده است.
60 - كتاب «الخراج ما فی القوة الی الفعل». پل گراو آلمانی این كتاب را ترجمه و چاپ كرده است.
61 - رساله ای در كیمیا كه یك نسخه از آن در كتابخانه قاهره محفوظ است.
62 - كتابی در صنعت الهی و حكمت فلسفی - كه یك نسخه از آن در كتابخانه قاهره موجود است.
63 - كتاب «اسرار الكیمیا» یا «كشف الاسرار» كه به زبان لاتین ترجمه و چاپ شده. و قسمتی از آن هم به عربی، ضمن كتاب پروفسور برتلو، در پاریس به چاپ رسیده. برتلو گفته: برای جابر بن حیان چیزی است كه برای ارسطو پیش از وی در منطق نبوده.
64 - كتاب «السموم» [18] كه از مشهورترین كتاب های جابر است. علی رغم تصور عده ای كه این كتاب را از بین رفته پنداشته و گفته اند كه تنها اسمی از آن مانده، یك نسخه از آن، در كتابخانه تیموریه، در مصر موجود است. در آن نسخه این عبارت هست: «مؤلف این كتاب، جابر بن حیان صوفی ابوموسی شاگرد حضرت صادق علیه السلام». و از این نسخه در شیراز به سال 503 هجری، نسخه برداری شده و آغاز كتابه به «بسم الله» است، لیكن حمد و صلوات بر پیغمبر صلی الله علیه و آله نیست و این كتاب خلاصه شده در شش فصل است:... [19] .
65 - كتاب «رسائل حضرت جعفر صادق علیه السلام» كه یكی از مهم ترین تألیفات جابر به شمار می آید. جابر در این كتاب هزار برگی كه با خط خود بر جای گذاشته، پانصد رساله ای امام ششم (ع) گنجانیده كه مشحون به علوم خفیه و امهات اسرار است. [20] .
[ صفحه 123]
دعایی را به من آموخت و فرمود كه كار تو جز با این دعا به انجام نمی رسد؛ و من نیز به هر كس كه كتاب های مرا می خواند، می گویم كه جز با این دعا كار به انجام نمی رسد به شرط آن كه نیت پاك و خالص گشته، و شیطان از دل رانده شده باشد.
آن گاه مقدمات دعا، و سپس دعا را ذكر كرده است. [21] .
دانشمندان در رشته فیزیك [22] نیز جابر را یكی از بزرگ ترین اساتید فیزیك معرفی نموده اند.
در مورد شاگردان جابر، ابن ندیم گفته: عده ای در محضر جابر بن حیان تلمذ كرده اند، مانند: اخمیمی، ابن عیاض مصری، و خرقی. [23] .
1 - كتبی كه ابن ندیم آنها را ذكر كرده، و آنهایی كه چاپ های معروف یا نسخه خطی آن ها محفوظ است.
2 - كتب معروف او در اروپا كه هنوز در عالم عربی شهرتی ندارد.
4 - كتبی كه فقط عنوان آنها معروف است.
كتبی كه مؤلف «الفهرست» ذكر كرده و آن هایی كه چاپ های معروف یا نسخه های خطی آن ها موجود است، به شرح زیر می باشد:
1 - كتاب «اسطقس الاس الاول» با چاپ سربی در هندوستان سال 1891 م. طبع شده.2 - كتاب «اسطقس الاس الثانی» با چاپ سربی در هندوستان سال 1891 م. جزء دوم آن فقط طبع شده است.
3 - كتاب «اسطقس الاس الثالث» با چاپ سربی در هندوستان سال 1891 م. طبع شده و جزء سوم این كتاب نزد مؤلف «الفهرست» به كتاب «الاسطقس» معروف بوده.
4 - كتاب «تفسیر الاسطقس». این كتاب به كتاب های سه گانه قبل اضافه می شود، و
[ صفحه 117]
مؤلف «الفهرست» آن را در كتاب خود ذكره نكرده است. [1] .
5 - كتاب «الواحد الاول» كه نسخه ای از آن در شعبه عربی كتابخانه ملی پاریس در كلكسیون 2606 موجود است؛ و این كتاب شاید همان باشد كه مؤلف «الفهرست» آن را به اسم كتاب «الواحد الكبیر» ذكر كرده.
6 - كتاب «الواحد الثانی» كه نسخه ای از آن در كتابخانه ملی پاریس در كلكسیون 2606 موجود می باشد. و این كتاب شاید همان باشد كه نزد ابن ندیم به اسم كتاب «الواحد الصغیر» معروف بوده.
7 - كتاب «الركن» كه شاید همان كتاب «الاركان» باشد. قسمت هایی از این كتاب در قسمت هفتم كتاب «رتبة الحاكم» مجریطی [2] وراد شده؛ و هلمیارد مدعی است كه نسبت این كتاب به مجریطی اشتباه است. جابر خودش، از كتابی به نام «الاركان الاربعه»، در كتاب «نارالحجر» یاد می كند.
8 - كتاب «البیان» كه در هندوستان سال 1891 م. با چاپ سربی طبع شده.
9 - كتاب «النور» كه در هندوستان سال 1981 م. با چاپ سربی طبع شده.
10 - كتاب «الزیبق». برتلو فرانسوی دو كتاب را طبع كرده یكی به نام كتاب «زیبق شرقی» و دیگری به نام «زیبق غربی» كه آن دو را از كلكسیون 440 شعبه عربی كتابخانه لیون به دست آورده. و دو نسخه از آن در كتابخانه ملی پاریس در كلكسیون 2606 وجود دارد.
11 - كتاب «الشعر» كه یك نسخه آن در بریتیش میوزیوم (موزه بزرگ لندن)، و در كلكسیون 7722 نمره ه، وجود دارد.
12 - كتاب «التبویب» كه یك نسخه آن در كتابخانه ملی پاریس در كلكسیون 2606
[ صفحه 118]
وجود دارد. و طغرائی [3] آن را اسم برده است. رجوع شود به كلكسیون 8229، بریتیش میوزیوم.
13 - كتاب «الدرة المكنونة» كه در بریتیش میوزیوم، نسخه خطی آن به این عنوان در ضمن مؤلفات جابر بن حیان، در كلكسیون 7722، وجود دارد.
14 و 15 - كتاب «الشمس» و كتاب «القمر»، یعنی كتب طلا و كتاب نقره كه شاید مختصر كتاب «الاحجار السبعه» باشد. جلدقی در «نهایة الطلب» آن را اسم برده. و یك نسخه آن در كتابخانه ملی پاریس در كلكسیون 2606 وجود دارد. [4] .
16 - كتاب «التراكیب» كه یك نسخه آن در كتابخانه ملی پاریس در كلكسیون 2606 محفوظ می باشد. و شاید همان باشد كه در «الفهرست» به نام «التركیب» ذكر شده.
17 - كتاب «الحیوان». جلدقی كتابی به نام «حیاة الحیوان» به نام جابر ذكر می نماید.
18 - كتاب «الاسرار» كه شاید همان كتاب «سر الاسرار» باشد كه یك نسخه آن در بریتیش میوزیوم در كلكسیون 23418 نمره 14، وجود دارد.
19 - كتاب «الارض» [5] جابر كتابی به نام «الارض الاحجار» دارد كه برتلو آن را از كلسیون لیدن نمره 440 به دست آورده و چاپ كرده، و یك نسخه آن در كتاب خانه ملی پاریس در كلكسیون 2606 وجود دارد.
20 - كتاب «التركیب الثانی» كه یك نسخه آن دركتاب خانه ملی پاریس در كلكسیون 2606 وجود دارد.
[ صفحه 119]
21 - كتاب «الخواص» كه یك نسخه از آن در بریتیش میوزیوم نمره 4041 - در كلكسیون نمره 23419 - محفوظ است.
22 - كتاب «التذكیر» كه به انگلیسی نیز ترجمه شده است.
23 - كتاب «الاستتمام» كه طغرایی بعضی از قسمت های كوچك آن را ذكر می نماید، (بریتیش میوزیوم، نمره 8229). جلدقی نیز در «نهایة الطلب» آن را ذكر می كند.
24 - كتاب «الاحجار» كه در سال 1891 م. در هند با چاپ سربی طبع شده.
25 - كتاب «الروضة»، جلدقی در جزء دوم كتاب خود (نهایة الطلب) آن را ذكر كرده.
26 - كتاب «المنافع» كه در كتابخانه برلین، خطی، نمره 4199، به اسم كتاب «منافع الاحجار» محفوظ می باشد.
27 - كتاب «الایضاح» كه در سال 1891 م. در هند با چاپ سربی طبع شده.
28 - كتاب «مصححات سقراط» كه یك نسخه آن در كتاب خانه «بودلی» موجود است.
29 - كتاب «مصححات افلاطون» كه یك نسخه آن در اسلامبول، كتابخانه راغب پاشا، كلكسیون 96، نمره 40، محفوظ است. [6] .
30 - كتاب «الضمیر». یك نسخه آن در كتابخانه ملی پاریس كلكسیون 2606 محفوظ، و جلدقی در جزء سوم كتابش، آن را به اسم كتاب «الضمیر فی الخواص الاكسیر» ذكر كرده.
31 - كتاب «الموازین». برتلو آن را از نسخه لیدن كلكسیون 440 به دست آورده و چاپ كرده.
32 - كتاب «الملك». ابن ندیم نقل می كند: جابر گفته كه كتابی به اسم كتاب «الملك» تألیف كرده [7] و هر گاه این مطلب صحیح باشد، دلالت می كند كه كتاب مذكور از چند كتاب تشكیل یافته، و همه در تحت یك عنوان درآمده. چیزی كه این گمان را تقویت
[ صفحه 120]
می كند آن است كه برتلو كتاب الملك را از نسخه لیدن نمره 440 در كلكسیون عربی یافته و آن را طبع كرده، در صورتی كه نسخه دیگری كه با نسخه چاپ برتلو اختلاف دارد در كتابخانه ملی پاریس به نمره 2605 محفوظ است. و این هر دو با نسخه ای كه در هند در سال 1891 م. با چاپ سربی طبع گردیده، اختلاف دارد. [8] .
33 - كتاب «الریاض» كه یك نسخه آن در كتابخانه «بودلی» به نمره 70 و نسخه دیگر در بریتیش میوزیوم در كلكسیون 722 - نمره 5 - محفوظ است. [9] .
34 - كتاب «الرحمة» كه در كیمیا نوشته شده و در آن فصلی است از چگونگی تبدیل فلزات به طلا، و طرز تهیه اسید سولفوریك، اسید نیتریك، تیزاب سلطانی، كربنات سرب، و جوهر سركه. برتلو این كتاب را از كتابخانه لیدن به دست آورده، و چاپ كرده است. بعضی كتاب الرحمه چاپ شده را، تألیف ابی عبدالله محمد بن یحیی، دانسته اند. اما جابر، در مقاله بیستم كتاب «الخواص الكبیر»، به این كتاب، به عنوان كتابی نوشته خود، اشاره كرده است. [10] .
35 - كتاب «السبعه». صاحب تاریخ الفكرالعربی گفته: كتاب «السبعین» جابر در موزه انگلستان موجود است. [11] .
36 - كتاب «خمسة عشر» یك نسخه آن در كتابخانه دانشگاه «ترینیتی» آكسفورد موجود است.
37 - كتاب «الوجیه». در تاریخ الفكرالعربی است كه یك نسخه از آن در موزه انگلستان موجود، و به لاتین ترجمه شده، و چند مرتبه به چاپ رسیده است. [12] .
38 - كتاب «شرح المجسطی». این كتاب به لاتین ترجمه شده و یك نسخه از آن در كتابخانه دانشگاه «كوریس كرستی» در آكسفورد محفوظ است و نسخه دیگر آن در كتابخانه بودلی، و نسخه سوم در كتابخانه دانشگاه كمبریج موجود است.
39 - كتاب «ارض الاحجار». این كتاب را برتلو چاپ كرده و یك نسخه از آن در كتابخانه ملی پاریس موجود است. [13] .
[ صفحه 121]
40 - كتاب «الحدود» كه یك نسخه آن در كتابخانه قاهره موجود است.
41 - كتاب «كشف الاسرار و هتك الاستار» كه یك نسخه از آن در موزه انگلستان و نسخه دیگر در كتابخانه قاهره موجود است. این كتاب به انگلیسی ترجمه و چاپ شده.
42 - كتاب «اكسیر الذهب» [14] كه یك نسخه از آن در كتابخانه ملی پاریس محفوظ است و به زبان انگلیسی نیز ترجمه شده است.
43 - كتاب «المقابلة و المماثله» كه در كتابخانه برلین موجود است.
44 - كتاب «الرحمة الصغیر». برتلو این كتاب را چاپ كرده و یك نسخه آن در كتابخانه ملی پاریس موجود است. و نیز در سال 1891 م. در هند با چاپ سربی به طبع رسید.
45 - كتاب «التجمیع». برتلو این كتاب را از كتابخانه لیون به دست آورد و چاپ كرد.
46 - كتاب «التجرید» كه به سال 1891 م. در هندوستان چاپ شد. [15] .
47 - كتاب «السهل» كه یك نسخه از آن در موزه انگلستان موجود است.
48 - كتاب «الصافی» كه یك نسخه آن در موزه انگلستان محفوظ است.
49 - كتاب «الاصول» كه به لاتین ترجمه شده، و یك نسخه آن در موزه بریتانیا موجود است.
جابر، در بسیاری از نوشته هایش به این كتاب بارها اشاره كرده و گفته است: «به خدا سوگند كه این كتاب از كتاب های بسیار نفیس است». [16] .
50 - كتاب «العفو». طغرایی این كتاب را ذكر كرده است؛ و یك نسخه از آن در موزه انگلستان موجود است. [17] .
51 - كتاب «العوالم». یك نسخه از آن در كتابخانه ملی پاریس محفوظ است.
52 و 53 و 54 و 55 - كتاب «الذهب» و كتاب «النحاس» و كتاب «الحدید» و كتاب «الاسرب». این چهار كتاب نسخه اش در كتابخانه ملی پاریس موجود است.
56 و 57 و 58 - كتاب «ایجاز» و كتاب «الحروف» و كتاب «الكبیر». یك نسخه از این سه كتاب در كتابخانه ملی پاریس موجود است.
[ صفحه 122]
59 - كتاب «نارالحجر» كه یك نسخه از آن در كتابخانه ملی پاریس موجود است، و برتلو این كتاب را از كتابخانه لیون به دست آورده و چاپ كرده است.
60 - كتاب «الخراج ما فی القوة الی الفعل». پل گراو آلمانی این كتاب را ترجمه و چاپ كرده است.
61 - رساله ای در كیمیا كه یك نسخه از آن در كتابخانه قاهره محفوظ است.
62 - كتابی در صنعت الهی و حكمت فلسفی - كه یك نسخه از آن در كتابخانه قاهره موجود است.
63 - كتاب «اسرار الكیمیا» یا «كشف الاسرار» كه به زبان لاتین ترجمه و چاپ شده. و قسمتی از آن هم به عربی، ضمن كتاب پروفسور برتلو، در پاریس به چاپ رسیده. برتلو گفته: برای جابر بن حیان چیزی است كه برای ارسطو پیش از وی در منطق نبوده.
64 - كتاب «السموم» [18] كه از مشهورترین كتاب های جابر است. علی رغم تصور عده ای كه این كتاب را از بین رفته پنداشته و گفته اند كه تنها اسمی از آن مانده، یك نسخه از آن، در كتابخانه تیموریه، در مصر موجود است. در آن نسخه این عبارت هست: «مؤلف این كتاب، جابر بن حیان صوفی ابوموسی شاگرد حضرت صادق علیه السلام». و از این نسخه در شیراز به سال 503 هجری، نسخه برداری شده و آغاز كتابه به «بسم الله» است، لیكن حمد و صلوات بر پیغمبر صلی الله علیه و آله نیست و این كتاب خلاصه شده در شش فصل است:... [19] .
65 - كتاب «رسائل حضرت جعفر صادق علیه السلام» كه یكی از مهم ترین تألیفات جابر به شمار می آید. جابر در این كتاب هزار برگی كه با خط خود بر جای گذاشته، پانصد رساله ای امام ششم (ع) گنجانیده كه مشحون به علوم خفیه و امهات اسرار است. [20] .
[ صفحه 123]
دعایی را به من آموخت و فرمود كه كار تو جز با این دعا به انجام نمی رسد؛ و من نیز به هر كس كه كتاب های مرا می خواند، می گویم كه جز با این دعا كار به انجام نمی رسد به شرط آن كه نیت پاك و خالص گشته، و شیطان از دل رانده شده باشد.
آن گاه مقدمات دعا، و سپس دعا را ذكر كرده است. [21] .
دانشمندان در رشته فیزیك [22] نیز جابر را یكی از بزرگ ترین اساتید فیزیك معرفی نموده اند.
در مورد شاگردان جابر، ابن ندیم گفته: عده ای در محضر جابر بن حیان تلمذ كرده اند، مانند: اخمیمی، ابن عیاض مصری، و خرقی. [23] .
[1] و «اسماعيل مظهر» در كتاب «تاريخ الفكر العربي»، آن را برآورده هاي ابن نديم افزوده است (اعيان الشيعه، ج 15، ص 115).
[2] مجريط، معرب مادريد، پايتخت اسپانيا است.
و مجريطي، ابوالقاسم مسلمة بن احمد مجريطي است كه در زمان حكومت «حكم ثاني» (976 - 961 م.) در شهر مادريد مي زيسته است. او فلسفه و رياضيات و هيئت و شيمي را در مشرق تحصيل كرده و با اخوان الصفا (گروهي از حكماي قرن چهارم هجري كه اكثر آنان ايراني و شيعه، و يا از معتزله، و همگي مفتون فلسفه يونان، كه خلاصه افكار خود را كه زبده فلسفه يونان بود در 51 رساله كوچك مدون كرده بودند) در ارتباط بوده، و تصور مي شود كه چند فصل از رسائل اخوان الصفا را او نوشته باشد، از جمله فصلي است كه در شيمي نوشته شده است.
[3] طغرايي، مؤيد الدين ابواسماعيل حسين بن علي بن محمد اصفهاني (فخرالكتاب) شيعي و امامي است. شيخ حر عاملي (ره)، او را، در كتاب «امل الامل»، چنين توصيف كرده: وي عالمي فاضل، صحيح المذهب و شاعري اديب بود. عمرش متجاوز از شصت سال بوده كه به سال 513) يا 514) هجري، به امر محمود سلجوقي، مظلوم كشته شده است.
ابن خلكان در كتابش از صغرائي با تجليل فراوان ياد كرده و كيفيت شهادت او را نيز ذكر مي كند. او در علم اكسير و كيميا (شيمي) دست داشت و در اين زمينه كتابي به نام «مفاتيح الحكمه و مصابيح الرحمه» تأليف كرده است. طغرايي قصيده اي دارد كه به «لامية العجم» معروف است، و مشتمل بر آداب و سنن و حكمت مي باشد كه در نزد ادباء و فضلاء، اهميت بسيار دارد. (الكني و الالقاب، ج 2، ص 414، و شهداء الفضيله ص 40).
[4] اعيان الشيعه، ج 15، ص 110 (به نقل از اسماعيل مظهر).
[5] كتاب الارض اولي، و ثانيه، و ثالثه، و رابعه،و خامسه، و سادسه، و سابعه؛ و قبل از آن، كتاب السماء اولي، و ثانيه، و ثالثه، و رابعه، و خامسه، و سادسه، و سابعه. (فهرست ابن النديم ص 500).
[6] كتب مصصحات، 10 كتاب مي باشد كه از آن جمله است: كتاب مصصحات فيثاغورث، كتاب مصصحات سقراط، كتاب مصصحات افلاطون، كتاب مصصحات ارسطو،... (فهرست ابن النديم، ص 502).
يك نسخه خطي مصصحات افلاطون در آستان قدس به شماره 5770 موجود است [زندگاني معلم كبير، ج 3، ص 155].
[7] فهرست ابن النديم، ص 503.
[8] اعيان الشيعه، ج 15، ص 114.
[9] لغت نامه دهخدا، ج 16، ماده جابر بن حيان، به نقل از محمود عرفان (مترجم مقاله اسماعيل مظهر).
[10] تحليلي از آراي جابر بن حيان، دكتر زكي نجيب محمود، ص 34.
[11] اعيان الشيعه، ج 15، ص 112.
[12] اعيان الشيعه، ج 15، ص 112.
[13] اعيان الشيعه، ج 15، ص 115 (به نقل از اسماعيل مظهر).
[14] «خواص اكسير الذهب» (اعيان الشيعه، ج 15، ص 115).
[15] جابر گويد كه اين كتاب يكصد و سيزدهمين تأليف اوست. (اعيان الشيعه، ج 15، ص 115).
[16] تحليلي از آراي جابر بن حيان، ص 34.
[17] طغرايي كتب ديگري از جابر را نيز نقل كرده است، مانند: كتاب «الرحه»، كتاب «السرالمكتوم»... (اعيان الشيعه، ج 15، ص 116).
[18] سموم در شيمي و پزشكي.
[19] اعيان الشيعه، ج 15، ص 116؛ (مرحوم سيد محسن امين، توضيح شش فصل را آورده است).
[20] كتاب رسائل جعفر الصادق عليه السلام، دو مرتبه در اروپا، چاپ شده است. (اعيان الشيعه، ج 15، ص 117).
- مرحوم سيد محسن امين در كتاب اعيان الشيعه، ج 15، از ص 109 تا 117، سيصد و شصت عنوان كتاب از جابر بن حيان را ذكر كرده است. سيصد و شش عنوان از آنها برگرفته از فهرست ابن النديم مي باشد كه هر يك شرح و توضيحات اسماعيل مظهر را همراه دارد.
[21] تحليلي از آراي جابر بن حيان، صفحات 204 - 202.
[22] فيزيك علمي است كه از صفات خارجي و عمومي اجسام بحث مي كند.
[23] فهرست ابن النديم، ص 500.